8.01.2020

Dieta ketogeniczna – zasady, wpływ na zdrowie i odchudzanie keto diety

Autorka artykułu: dietetyczka Joanna Marciszewska

W ostatnich latach dużą popularność zyskała dieta ketogeniczna (keto dieta), która znacząco różni się od standardowego modelu żywieniowego. Jej powstanie miało swoje początki w poszukiwaniach efektywnej terapii dla osób chorujących na epilepsję (tzw. padaczkę). W 1911 roku pierwszy raz zaprezentowano korzystne rezultaty w leczeniu u pacjentów cierpiących na tę chorobę i stosujących okresową głodówkę. To odkrycie było niezwykle istotnym krokiem na drodze do zauważenia, że odpowiada za to właśnie stan ketozy, który może być uzyskiwany nie tylko w warunkach unikania jedzenia, ale również w przypadku, gdy znacznie ograniczane są węglowodany.

Co znajdziesz w tym artykule?

Dieta ketogeniczna co to jest? Zasady keto diety
Dieta ketogenicza na czym polega?
Dieta ketogeniczna – co jeść a czego unikać?
Dieta ketogeniczna – przykładowy jadłospis
Dieta keto co to oznacza dla apetytu?
Czy dieta ketogeniczna jest skuteczna w odchudzaniu?
Czy dieta keto poprawia humor?
Czy dieta ketogeniczna jest zdrowa?
Dieta keto – przeciwwskazania
Dieta ketogeniczna wady

Dzięki temu odkryciu, którego dokonano w 1921 roku, zaczęto dokładniej badać wpływ diety ketogenicznej na częstość napadów epileptycznych, ponieważ ta alternatywa była znacznie bezpieczniejsza niż wielodniowe głodówki. Od tamtego czasu temat był coraz bardziej zgłębiany, choć szczyt zainteresowania nim przypisuje się na ostatnie 20 lat. W latach 1970 – 2000 publikowano bowiem średnio dwa do ośmiu artykułów naukowych o diecie ketogenicznej, a tę częstotliwość znacznie zmienił film dokumentalny „Po pierwsze nie szkodzić” o staraniach rodziny o zmniejszenie napadu u kilkuletniego dziecka z epilepsją. Od tej pory powstaje wielokrotnie więcej badań na temat tego sposobu odżywiania i wiele z nich dotyczy także innych aspektów takiej diety.

Na bazie aktualnych doniesień naukowych powstało wiele potwierdzeń interesujących hipotez, ale również mitów dietetycznych. Czytając o niej w niektórych źródłach internetowych możemy nawet odnieść wrażenie, że jest ona najlepszym modelem żywieniowym z możliwych i pomaga w leczeniu wielu różnorodnych chorób. Istnieje coraz bardziej powszechne przekonanie, że dieta ketogeniczna (keto dieta) pomaga w procesie redukcji masy ciała, w uzyskaniu dobrych wyników sportowych, poprawia nastrój, czy nawet sprzyja terapii przeciwnowotworowej. Czy te założenia mają swoje odniesienie w rzeczywistości? Jakimi zaletami charakteryzuje się stan ketozy? Sprawdźcie sami!

Dieta ketogeniczna co to jest? Zasady keto diety

Dieta ketogeniczna polega na znacznym zwiększeniu udziału tłuszczu w diecie, ograniczeniu węglowodanów (zwykle <50 g lub <10% zapotrzebowania energetycznego) i jednoczesnym umiarkowanym spożyciu białka.

Zasady keto diety:

Węglowodany: <10% kcal
Białko: 15-25% kcal
Tłuszcz: 70-80% kcal

Zazwyczaj stosowane są proporcje 4:1, przy czym 4 części odpowiadają kilokaloriom dostarczonym z pomocą tłuszczu, a 1 część – energii pochodzącej z węglowodanów oraz białka.

Przejście na dietę ketogeniczną ze standardowej oznacza zatem duże zmiany. Na obiad nie sięgniemy po makaron, a kolacji nie mogą stanowić kanapki na zwykłym pieczywie. Taka zmiana związana ze znacznym ograniczeniem węglowodanów i zwiększeniem spożycia tłuszczu w diecie keto.

Dieta ketogenicza na czym polega?

Dieta ketogeniczna polega na wprowadzaniu organizmu w stan ketozy poprzez znaczne ograniczenie węglowodanów.

Przy tak niewielkiej podaży źródeł glukozy przy keto diecie, jej zapasy gromadzone przez organizm w postaci glikogenu w wątrobie i mięśniach ulegają wyczerpywaniu. W efekcie nasilony jest proces glukoneogenezy, w wyniku którego z aminokwasów glukogennych powstaje glukoza oraz wzmożona jest produkcja ciał ketonowych (acetonu, kwasu acetylooctowego, kwasu beta-hydroksymasłowego) w wątrobie.

Niektóre narządy, takie jak mózg i komórki układu nerwowego potrzebują do prawidłowej pracy glukozy, choć udowodniono, że tkanka mózgowa może czerpać w 50% energię z ciał ketonowych w stanie ketozy. Warto podkreślić, że do zmiany szlaków metabolicznych i adaptacji organizmu niezbędny jest czas – szacuje się, że dopiero po około 2-4 tygodniach możliwe jest zauważenie efektów związanych z utrzymywaniem stanu ketozy. W związku z tym, szczególnie ważna przy tej keto diecie jest dyscyplina i konsekwencja, ponieważ każde odstępstwo od niej (zbyt duże spożycie węglowodanów) będzie wiązało się z możliwością powrotu do normalnego sposobu metabolizmu.

Dieta ketogeniczna – co jeść a czego unikać?

Na diecie ketogenicznej należy wybierać głównie źródła tłuszczu, a unikać źródeł węglowodanów. Oznacza to, że w zdecydowanej przewadze w keto diecie pojawią się np.:

oleje roślinne,
orzechy i nasiona,
awokado, oliwki,
tłuste ryby morskie,
tłuste przetwory mleczne.

Z powodzeniem zbilansujemy keto jadłospis z dodatkiem niskokalorycznych warzyw – np. zielonych warzyw liściastych, pomidorów, brokułów, papryki i innych. Niewielki dodatek roślin strączkowych lub korzeniowych może być uwzględniony, ale należy pamiętać o zawartych w nich węglowodanach.

Owoce na diecie keto mogą być dodane, ale w ograniczonych ilościach, by nie przekroczyć zawartości węglowodanów w diecie. Dobrym pomysłem będą niskowęglowodanowe owoce – np. maliny, jeżyny, jagody, poziomki, mandarynki, kiwi.

Niewskazane na diecie keto jest spożywanie ryżu, makaronu, pieczywa, wysokowęglowodanowych owoców (np. mango, banan), dużej ilości miodu, syropu klonowego i innych słodkich dodatków.

Dieta ketogeniczna – przykładowy jadłospis

W poniższym odcinku testowaliśmy dietę ketogeniczną z 3 różnych cateringów dietetycznych.

Jadłospisy diety keto w tym dniu były następujące:

Jadłospis keto według cateringu dietetycznego Tajm:

Śniadanie: Fritatta z pieczarkami
Obiad: Pulpeciki rybne z pikantnym sosem majonezowym i surówką
Podwieczorek: Krem brokułowy ze śmietanką i chipsami z boczku
Kolacja: Sałatka meksykańska z wieprzowiną

Jadłospis diety ketogenicznej wegetariańskiej z rybami według cateringu dietetycznego Targ catering:

Śniadanie: Serek śniadaniowy z ogórkiem, rzodkiewką, posypką orzechową i jajkiem
II śniadanie: Smoothie jarmużowe z tahini, musem kokosowym i jogurtem greckim
Podwieczorek: Sałatka z tuńczykiem, awokado i prażonym słonecznikiem
Kolacja: Caprese z pesto z suszonymi pomidorami i pestkami dyni

Jadłospis keto według cateringu dietetycznego Afterfit:

Śniadanie: Szakszuka z boczkiem
II śniadanie: Sałatka brokułowa z jajkiem, migdałami i majonezem
Obiad: Łosoś po prowansalsku z sałatką
Kolacja: Ratatouille z mięsem mielonym

Dieta keto co to oznacza dla apetytu?

Ten sposób odżywiania jest nierzadko wybierany przez osoby, których dietetycznym celem jest redukcja masy ciała. Czy jednak takie postępowanie jest zasadne? Jedną z zalet diety ketogenicznej jest to, że zauważono jej pobudzający wpływ na wydzielanie hormonu cholecystokininy. Jego działanie obejmuje stymulacje produkcji żółci oraz soku trzustkowego, co pomaga w prawidłowym przebiegu trawienia. Natomiast nie jest to jedyna funkcja tego hormonu – zauważono bowiem, że wykazuje on działanie zmniejszające uczucie głodu i nasilające sytość. Prawdopodobnie fakt, że dieta keto nasila jego produkcję, sprzyja utrzymywaniu deficytu energetycznego u osób dążących do zredukowania masy ciała i z tego powodu może być uważana przez niektórych za łatwiejszą do stosowania.

Czy dieta ketogeniczna jest skuteczna w odchudzaniu?

Osoby, które pierwszy raz zaczynają przygodę z dietą ketogeniczną mogą w stosunkowo szybkim czasie zauważyć spadek wagi. Aby wyjaśnić dlaczego najprawdopodobniej będzie ona dawała większy efekt w początkowy okresie stosowania, niż standardowy model żywieniowy o takiej samej zawartości kilokalorii, należy dokładniej przyjrzeć się proporcjom makroskładników. Ketoza wiąże się ze znacznym ograniczeniem węglowodanów i osoby, które ją osiągają zwykle spożywają mniej niż 10% kilokalorii pochodzącego z tego składnika. Z kolei standardowa dieta obejmuje około 45-70% energetyczności z węglowodanów, czyli wielokrotnie więcej. Z uwagi na tę różnicę przy stosowaniu diety ketogenicznej zmniejszone są zapasy glikogenu (forma glukozy magazynowana w wątrobie i mięśniach), co wiąże się z… obniżeniem masy ciała.

Każdy gram glikogenu wiąże ze sobą około 4 g wody, dlatego przykładowo przy zmniejszeniu tych zapasów o 100 g, stracimy sumarycznie około 500 g masy ciała, z czego 80% będzie czystą wodą. Ta zależność oznacza, że nagły spadek wagi pojawiający się na początku drogi dążenia do ketozy wiąże się głównie ze zmniejszeniem ilości magazynowanej wody w organizmie, która przy powrocie na dietę o standardowej ilości węglowodanów będzie na nowo uzupełniona. Ten efekt wiąże się też z obawami osób stosujących dietę ketogenną – świadomość tego, że powrót do typowego jadłospisu będzie wiązał się z przybraniem na masie ciała może być dużą przeszkodą w podjęciu się tego kroku. Nie należy jednak demonizować tej zależności, ponieważ pamiętajmy, że wzrost wagi wynikły ze zmiany proporcji makroskładników bez zwiększenia kaloryczności diety będzie wiązał się głównie z nieco zwiększoną retencją płynów, ale po uzupełnieniu zapasów glikogenu nasza masa ciała się najprawdopodobniej ustabilizuje.

Temat wzmożonej retencji wody omawialiśmy w tym artykule: Jak zmniejszyć nadmierne zatrzymywanie się wody w organizmie?

Czy dieta keto rzeczywiście pomaga w odchudzaniu? Na to pytanie próbowano odpowiedzieć w wielu badaniach naukowych. W znacznej części eksperymentów pojawiają się ograniczenia, takie jak zbyt krótki czas interwencji, niewielka liczba uczestników, czy niepełna kontrola stosowania przez nich diety. Jednym z częstych ograniczeń jest to, że w wielu badaniach porównujących wpływ diety standardowej (45-70% węglowodanów) do ketogennej, zmieniana jest także zawartość białka – często jest go prawie dwukrotnie więcej w grupie dążącej do ketozy. W świecie nauki dość dobrze znany jest korzystny wpływ wysokiej zawartości białka w diecie na efektywność procesu odchudzania, dlatego nie jest to czynnik obojętny dla ostatecznego wyniku.

Podsumowując, aktualnie wiemy, że pierwsze miesiące stosowania diety ketogenicznej mogą wiązać się z większym efektem redukcji masy ciała niż przy diecie ze standardowym rozkładem makroskładników. Jednak niektóre badania wykazują, że w perspektywie 1 roku ta różnica nie jest już znacząca.

Czy warto przejść na dietę ketogeniczną na początku odchudzania?

Ten rodzaj diety jest przez niektórych stosowany na samym początku drogi do redukcji masy ciała. Biorąc pod uwagę jej zdolność do zmniejszania nadmiernego apetytu, może w tym zakresie okazać się pomocna. Co więcej, przy zmianie sposobu żywienia często potrzebujemy motywacji do większego zwrócenia uwagi na to, co jemy na co dzień. Dla niektórych taka czasowa radykalna zmiana z uwzględnieniem ujemnego bilansu kalorycznego może nieść pozytywne efekty. W przypadku, gdy chcemy uregulować swoje odżywianie i bardziej skupić się na tym, co mamy na talerzu, rozpoczęcie tej zmiany od diety ketogennej może przynieść zadowalające rezultaty.

O tym, jakie czynniki żywieniowe wpływają na naszą zdolność do koncentracji pisaliśmy w tym artykule: Dieta dla mózgu – wpływ diety na pamięć i koncentrację

Czy dieta keto poprawia humor?

W mediach społecznościowych nietrudno spotkać się z opiniami zwolenników diety ketogennej nawiązujących do znacznej poprawy nastroju i zwiększenia energii do działania pojawiającej się tuż po jej wprowadzeniu. Czy jednak istnieją dowody naukowe potwierdzające tę zależność? Aktualnie w zakresie wpływu diety ketogennej na samopoczucie znamy dwie strony medalu.

W stanie ketozy na potrzeby produkowania pewnej ilości glukozy zużywane są aminokwasy, a jednocześnie dieta ketogeniczna (dieta keto) nie należy do diet wysokobiałkowych, dlatego zwykle w jej przebiegu zauważa się pewne efekty związane z niedoborem białka. Jednym z nich jest zmniejszona ilość dostępnego tryptofanu we krwi, który fizjologicznie przedostaje się przez barierę krew-mózg i stanowi niezbędny element do powstania serotoniny. W wyniku niedoborów prekursora tego hormonu szczęścia, zauważa się obniżenie jego poziomu w stanie ketozy, co może sprzyjać stanom depresyjnym, ale… badania naukowe skupiające się na wpływie tego modelu żywieniowego na nasz nastrój wykazały także inne ciekawe wnioski.

Stwierdzono bowiem, że ciała ketonowe mają działanie euforyzujące – poprawiające humor, chęć do działania. Spekuluje się, że ten efekt zawdzięczamy ewolucji, ponieważ to właśnie stężenie ciał ketonowych wzrasta w konsekwencji głodowania. Brak dostępu do pożywienia dla ludzi pierwotnych nie mógł być czynnikiem odbierającym chęci do życia, gdyż mieliby oni trudność w zmotywowaniu się do dalszego poszukiwania jedzenia. Prawdopodobnie, aby temu zapobiec, ciała ketonowe są dla nas zastrzykiem euforii, dzięki któremu kiedyś byliśmy w stanie nie poddawać się na polowaniach, a dziś – chętniej podejmujemy się diety ketogenicznej.

Czy dieta ketogeniczna jest zdrowa?

Istnieje dużo hipotez na temat wpływu diety ketogenicznej na zdrowie, jednak większość z nich nie jest wystarczająco przebadana. Zwolennicy diety ketogenicznej nie rzadko posługują się anegdotycznymi przykładami korzystnych efektów – np. „mi pomogło”, „mojej znajomej poprawiło się zdrowie”. Jednak pamiętajmy, że pojedyncze przypadki nie świadczą o tym, że u każdego będzie taki sam efekt.

Aby zadbać o siebie i móc kontrolować wpływ diety ketogenicznej na zdrowie, warto regularnie wykonywać badania przed dietą i w trakcie.

Jakie badania wykonać przed rozpoczęciem diety ketogenicznej?

Przed podjęciem się diety ketogenicznej zachęcamy Was do wykonania podstawowych badań laboratoryjnych w celu sprawdzenia, czy Wasz organizm poradzi sobie z dodatkową pracą jaką jest produkowanie ciał ketonowych. Najczęściej zaleca się wykonanie:

lipidogramu (cholesterol całkowity, cholesterol LDL i HDL, trójglicerydy),
sprawdzenie poziomu enzymów wątrobowych (ASPAT, ALAT),
glukozy na czczo,
morfologii krwi,
kreatyniny w celu oceny pracy nerek.

Rozsądnym pomysłem jest także konsultacja z lekarzem, a niekiedy także USG jamy brzusznej w celu oceny obrazu wątroby, przewodu żółciowego, trzustki i nerek.

Czy dieta ketogeniczna jest zalecana przy chorobach nowotworowych?

Z uwagi na fakt, że choroby nowotworowe są jednym z najczęstszych przyczyn śmierci, dążenie do znalezienia efektywnego leczenia jest priorytetem zarówno dla naukowców, jak i dla samych pacjentów. Na drodze badań in vitro i wśród zwierząt wysnuto hipotezę jakoby dieta ketogeniczna miała działanie hamujące rozwój nowotworów. Coraz więcej doniesień naukowych wskazuje na korzystne działanie ketozy przy glejaku, czy nowotworze jelita grubego. Brakuje jednak nadal badań, które wskazywałyby konkretną drogę stosowania diety ketogenicznej – nie mamy jeszcze wytycznych na jakich etapach terapii nowotworów i na jaki czas powinna być wprowadzona ta dieta. Co więcej, przy np. raku nerek ta dieta wydaje się mieć negatywny wpływ. Zatem niezbędne jest także określenie przy jakich rodzajach nowotworu wprowadzenie diety ketogenicznej będzie bezpieczne. Niezbędne jest zatem poczekanie na wyniki nowych, większych i lepiej skonstruowanych badań, które przede wszystkim będą brały pod uwagę konkretny typ genetyczny nowotworu, ponieważ prawdopodobnie to od niego zależy ewentualny efekt.

Wprowadzanie diety ketogenicznej przy występującym nowotworze wiąże się także z ryzykiem wystąpienia skutków ubocznych tego modelu żywieniowego jakimi są bóle brzucha, zmęczenie oraz biegunki i nie są one pożądane na drodze terapii przeciwnowotworowej.

Dieta keto – przeciwwskazania

Istnieje kilka przeciwwskazań do stosowania tej diety i obejmują one m.in. takie stany jak:

kamica żółciowa,
zaburzenia funkcjonowania wątroby, trzustki i/lubnerek,
refluks,
choroba wrzodowa,
miażdżyca,
dna moczanowa,
ciąża,
hipoglikemia o niewyjaśnionej przyczynie,
wrodzone zaburzenia metaboliczne,
rodzinna hiperlipidemia,
porfiria.

Dobrze jest być świadomym tego, czy nasza masa ciała jest prawidłowa. W ocenie tego aspektu pomocnym jest wskaźnik BMI (Body Mass Index), który powinien mieścić się w zakresie 18,5 – 24,9. W przypadku wyższych wartości warto zdecydować się na dietę z deficytem kalorycznym, aby zmniejszyć swoją wagę. Pamiętajmy, że dieta ketogeniczna sama w sobie nie jest czynnikiem odchudzającym – aby pomogła nam w procesie redukcji musi dostarczać odpowiednio niższą od naszego zapotrzebowania ilość kilokalorii.

O tym, czy na redukcję masy ciała wpływa tylko energetyczność diety pisaliśmy w tym artykule: Czy na diecie liczą się tylko kalorie? Czym jest IIFYM?

Dieta ketogeniczna wady

1. Ryzyko podejmowania złych wyborów żywieniowych

Dieta ketogeniczna wiąże się z dużym ryzykiem podejmowania niezdrowych wyborów żywieniowych z uwagi na to, że przy tak dużej podaży tłuszczu wiele osób pozwala sobie na ogromne ilości pożywienia będącego źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych.

2. Ryzyko spożywania źródeł substancji pronowotworowych

Co więcej, niekiedy na co dzień jadane są produkty będące nośnikiem pronowotworowych i promiażdżycowych kwasów tłuszczowych – np. smalec, boczek. W celu zapobieżenia znacznemu zwiększeniu ryzyka chorób sercowo-naczyniowych przy stosowaniu diet ketogenicznej zalecane jest wybieranie w przeważającej części roślinnych źródeł tłuszczu – np. awokado, oliwa z oliwek lub tych pochodzących z tłustych ryb morskich, bowiem dostarczają nam one cennych kwasów omega-3.

3. Możliwość niedoboru błonnika pokarmowego

Kolejną wadą diety ketogenicznej jest to, że w jej założeniach nie ma zalecanych ilości błonnika pokarmowego. Osoby, które racjonalnie podchodzą do tego modelu żywieniowego dbają o jego podaż poprzez wprowadzanie dużych ilości warzyw (pamiętajmy, że niektóre są wykluczane z uwagi na wysoką zawartość węglowodanów), co jest bardzo dobrą decyzją.

4. Brak długoterminowych badań naukowych

Należy podkreślić, że aktualnie nie ma konkretnych wytycznych co do zalecanej długości stosowania diety keto. Wynika to z faktu, że dotychczas przeprowadzone badania w tym obszarze są o różnym czasie trwania, a znaczna część z nich jest tylko krótkoterminowa.

Podsumowując, efekty stosowania diety ketogenicznej są przedmiotem eksperymentów na wielu płaszczyznach. Naukowcy poszukują odpowiedzi na to, czy może ona być pomocna w innych chorobach poza padaczką lekooporną oraz czy jest dobrym narzędziem w redukcji masy ciała. Jeśli decydujemy się na jej rozpoczęcie, to powinniśmy pamiętać o jej prawidłowym bilansowaniu oraz korzystaniu z korzystnych dla zdrowia źródeł tłuszczu. W jej stosowaniu z pewnością pomoże nam zdanie się na usługi cateringu dietetycznego, ponieważ wybierając dietę pudełkową będziemy mieli pewność, że każdego dnia otrzymujemy posiłki zgodne z założeniami prowadzącymi do stanu ketozy.

Źródła

Gardner, C. D., Trepanowski, J. F., Del Gobbo, L. C., Hauser, M. E., Rigdon, J., Ioannidis, J. P. A., … King, A. C. (2018). Effect of Low-Fat vs Low-Carbohydrate Diet on 12-Month Weight Loss in Overweight Adults and the Association With Genotype Pattern or Insulin Secretion. JAMA, 319(7), 667.
Johnstone, A. M., Horgan, G. W., Murison, S. D., Bremner, D. M., & Lobley, G. E. (2008). Effects of a high-protein ketogenic diet on hunger, appetite, and weight loss in obese men feeding ad libitum. The American Journal of Clinical Nutrition, 87(1), 44–55.
Brown, A. J. (2007). Low-carb diets, fasting and euphoria: Is there a link between ketosis and γ-hydroxybutyrate (GHB)? Medical Hypotheses, 68(2), 268–271.
Degen, L., Matzinger, D., Drewe, J., & Beglinger, C. (2001). The effect of cholecystokinin in controlling appetite and food intake in humans. Peptides, 22(8), 1265–1269.
Soenen S, Bonomi AG, Lemmens SG. Relatively high-protein or ‘low-carb’ energy-restricted diets for body weight loss and body weight maintenance? Physiol Behav. 2012 Oct 10;107(3):374-80.
Sremanakova, J., Sowerbutts, A. M., & Burden, S. (2018). A systematic review of the use of ketogenic diets in adult patients with cancer. Journal of Human Nutrition and Dietetics. doi:10.1111/jhn.12587
Weber, D. D., Aminazdeh-Gohari, S., & Kofler, B. (2018). Ketogenic diet in cancer therapy. Aging. doi:10.18632/aging.101382
Wheless, J. W. (2008). History of the ketogenic diet. Epilepsia, 49, 3–5.
Ting, R., Dugré, N., Allan, G. M., & Lindblad, A. J. (2018). Ketogenic diet for weight loss. Canadian family physician Medecin de famille canadien, 64(12), 906.
Paoli, A., Rubini, A., Volek, J. S., & Grimaldi, K. A. (2013). Beyond weight loss: a review of the therapeutic uses of very-low-carbohydrate (ketogenic) diets. European journal of clinical nutrition, 67(8), 789–796. https://doi.org/10.1038/ejcn.2013.116
Oliveira, C. L. P., Mattingly, S., Schirrmacher, R., Sawyer, M. B., Fine, E. J., & Prado, C. M. (2018). A Nutritional Perspective of Ketogenic Diet in Cancer: A Narrative Review. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics, 118(4), 668–688.
Weber, D. D., Aminzadeh-Gohari, S., Tulipan, J., Catalano, L., Feichtinger, R. G., & Kofler, B. (2020). Ketogenic diet in the treatment of cancer – Where do we stand?. Molecular metabolism, 33, 102–121.
Weber, D. D., Aminazdeh-Gohari, S., & Kofler, B. (2018). Ketogenic diet in cancer therapy. Aging, 10(2), 164–165.